Đau dây thần kinh sinh dục - đùi là nguyên nhân phổ biến gây đau vùng bụng dưới và chậu, thường do tổn thương sau phẫu thuật hoặc chấn thương. Bệnh nhân có thể cảm thấy đau, bỏng rát lan ra mặt trong đùi, môi lớn hoặc bìu, và thường giảm khi cúi người về trước. Điều trị bao gồm thuốc giảm đau, vật lý trị liệu, tránh các tư thế gây đau, và nếu cần thiết, phong bế dây thần kinh bằng thuốc tê và corticoid hoặc tiêm steroid ngoài màng cứng.

1. Hội chứng lâm sàng

Đau dây thần kinh sinh dục – đùi (Genitofemoral Neuralgia) là một trong những nguyên nhân phổ biến nhất gây đau vùng bụng dưới và vùng chậu trong thực hành lâm sàng. Nguyên nhân có thể do chèn ép hoặc tổn thương dây thần kinh sinh dục – đùi ở bất kỳ vị trí nào trên đường đi của nó. Các nguyên nhân thường gặp bao gồm chấn thương trực tiếp hoặc tổn thương trong quá trình phẫu thuật thoát vị bẹn hoặc phẫu thuật vùng chậu. Hiếm khi, bệnh xảy ra tự phát.

Dây thần kinh sinh dục – đùi xuất phát từ các sợi thần kinh của rễ L1 và L2, đi qua cơ thắt lưng lớn và chia thành hai nhánh: nhánh sinh dục và nhánh đùi.

• Nhánh đùi đi dưới dây chằng bẹn cùng với động mạch đùi và chi phối cảm giác cho một vùng da nhỏ ở mặt trong đùi.
• Nhánh sinh dục đi qua ống bẹn:
  • Ở phụ nữ, nó chi phối dây chằng tròn tử cung và môi lớn.
  • Ở nam giới, nó đi cùng thừng tinh, chi phối cơ nâng tinh hoàn và cảm giác cho đáy bìu.

2. Dấu hiệu và triệu chứng

Đau dây thần kinh sinh dục – đùi biểu hiện bằng dị cảm, cảm giác bỏng rát, đôi khi kèm tê ở vùng bụng dưới, lan ra mặt trong đùi (cả nam và nữ), đến môi lớn (nữ) hoặc đáy bìu và cơ nâng tinh hoàn (nam). Cơn đau không lan xuống dưới đầu gối.

Cơn đau thường nặng hơn khi duỗi cột sống thắt lưng (do kéo căng dây thần kinh), vì vậy bệnh nhân thường giữ tư thế cúi về phía trước giống như người mới học trượt tuyết.

Khám thực thể có thể ghi nhận giảm cảm giác ở mặt trong đùi, đáy bìu hoặc môi lớn. Có thể có yếu cơ thành bụng trước. Dấu hiệu Tinel (+) khi gõ lên vị trí dây thần kinh đi qua dưới dây chằng bẹn.

3. Cận lâm sàng

• Điện cơ (EMG) giúp phân biệt giữa chèn ép dây thần kinh sinh dục – đùi với bệnh lý đám rối thần kinh thắt lưng, bệnh rễ thần kinh thắt lưng hoặc bệnh thần kinh do đái tháo đường.
• X-quang vùng chậu và hông cần thiết để loại trừ tổn thương xương tiềm ẩn.
• Xét nghiệm bổ sung có thể bao gồm: tổng phân tích máu, acid uric, tốc độ lắng máu (ESR), ANA nếu nghi ngờ nguyên nhân viêm.
• MRI đám rối thần kinh thắt lưng nếu nghi có khối u hoặc tụ máu.
• Tiêm thử thuốc gây tê và steroid có thể dùng để chẩn đoán và điều trị.

4. Chẩn đoán phân biệt

• Các tổn thương đám rối thần kinh thắt lưng do chấn thương, khối máu tụ, u, viêm hoặc bệnh lý thần kinh do tiểu đường có thể gây triệu chứng tương tự và cần được loại trừ.
• Ngoài ra, do sự biến đổi giải phẫu giữa các cá nhân, biểu hiện lâm sàng có thể khác nhau.

5. Điều trị Genitofemoral Neuralgia

• Điều trị ban đầu: thuốc giảm đau đơn giản, NSAIDs hoặc thuốc ức chế COX-2.
• Vật lý trị liệu như lazer, trường tĩnh điện, điện phân thuốc… có tác dụng điều trị. Đặc biệt phương pháp từ trường xuyên sọ (rTMS) giúp kiểm soát đau thần kinh tốt
• Tránh các tư thế làm tăng đau, như ngồi lâu, ngồi xổm.
• Nếu điều trị nội khoa không hiệu quả, tiêm phong bế dây thần kinh sinh dục – đùi bằng thuốc tê và corticoid là cần thiết.

Kỹ thuật phong bế:

• Bệnh nhân nằm ngửa, có thể kê gối dưới gối nếu duỗi chân làm đau tăng.
• Phong bế nhánh sinh dục:
  • Xác định ụ mu, tiêm tại điểm ngay bên ngoài ụ mu.
  • Dùng kim 25G dài 1,5 inch, tiêm 3–5 mL lidocaine 1% không chất bảo quản + 80 mg methylprednisolone, dạng quạt.
  • Tránh đâm sâu gây thủng phúc mạc và tổn thương tạng.
• Phong bế nhánh đùi:
  • Tiêm dưới da ngay dưới 1/3 giữa dây chằng bẹn, sau sát khuẩn.
  • Dùng 3–5 mL lidocaine 1%, tránh đâm vào động/tĩnh mạch đùi hoặc nhầm với thần kinh đùi.
  • Nếu có yếu tố viêm: thêm 80 mg methylprednisolone, các lần sau dùng liều 40 mg.
• Lưu ý: do chi phối chồng chéo với dây thần kinh chậu – bẹn và hạ vị, thường không cần phong bế thêm các nhánh này.
• Sau tiêm: đè ép vị trí tiêm để giảm nguy cơ bầm tím hoặc tụ máu, đặc biệt ở bệnh nhân dùng thuốc chống đông.
• Nếu không đáp ứng tốt: cân nhắc tiêm steroid ngoài màng cứng ở đoạn L1–L2.

6. Biến chứng và sai sót thường gặp

• Do đường đi dài của dây thần kinh, tổn thương ở bất kỳ vị trí nào cũng có thể gây hội chứng giống nhau → cần khảo sát kỹ đoạn L1–L2 và toàn bộ đường đi của dây thần kinh nếu không có tiền sử chấn thương/phẫu thuật.
• Biến chứng chính: tụ máu, bầm tím.
• Nếu đâm kim quá sâu gây thủng phúc mạc, có thể gây thủng ruột, áp xe trong bụng, rò tiêu hóa → phát hiện sớm nhiễm trùng là rất quan trọng để tránh hậu quả nguy hiểm.

7. Lưu ý lâm sàng

• Đau dây thần kinh sinh dục – đùi là nguyên nhân thường gặp gây đau vùng bụng dưới và chậu.
• Phong bế dây thần kinh là thủ thuật đơn giản nhưng hiệu quả giảm đau rất tốt.
• Nếu bệnh nhân không đáp ứng, nên nghĩ đến tổn thương ở đoạn gần hơn của đám rối thần kinh hoặc rễ thần kinh L1.
• EMG và MRI đám rối thắt lưng có thể cần thiết để loại trừ u ác tính xâm lấn đám rối thần kinh hoặc di căn đốt sống đoạn T12–L1.

Tài liệu tham khảo:

1. Bellingham GA, Peng PWH: Ultrasound-guided interventional procedures for chronic pelvic pain, Tech Reg Anesth Pain Manag 13(3):171–178, 2009.
2. Curatolo M, Eichenberger U: Ultrasound-guided blocks for the treatment of chronic pain, Tech Reg Anesth Pain Manag 11(2):95–102, 2007.
3. Waldman SD: Genitofemoral nerve block. In Atlas of interventional pain management, ed 3, Philadelphia, 2009, Saunders, pp 366–370.
4. Waldman SD: Genitofemoral neuralgia. In Pain review, Philadelphia, 2009, Saunders, pp 299–300.
5. Waldman SD: The genitofemoral nerve. In Pain review, Philadelphia, 2009, Saunders, p 127.