Viêm bao hoạt dịch ngồi-mông là tình trạng viêm bao hoạt dịch nằm giữa cơ mông lớn và ụ ngồi, thường do chấn thương trực tiếp, vi chấn thương lặp đi lặp lại hoặc hoạt động quá mức. Bệnh nhân thường đau ở đáy mông, đặc biệt khi duỗi chân có lực, và có thể bị đau lan xuống gân kheo; chẩn đoán dựa vào lâm sàng, X-quang, MRI và đáp ứng với tiêm thuốc. Điều trị bao gồm thuốc chống viêm, vật lý trị liệu và tiêm corticosteroid; nếu không kiêng hoạt động gây tổn thương, triệu chứng có thể kéo dài.

1. Hội chứng lâm sàng

Bao hoạt dịch ngồi nằm giữa cơ mông lớn và xương ụ ngồi. Nó có thể tồn tại dưới dạng một túi đơn hoặc ở một số bệnh nhân là một chuỗi nhiều túi nhỏ có vách ngăn. Bao hoạt dịch ngồi dễ bị tổn thương bởi cả chấn thương cấp tính và vi chấn thương lặp đi lặp lại.

Các chấn thương cấp thường do va đập trực tiếp vào vùng mông khi ngã, hoặc do sử dụng quá mức như cưỡi ngựa, đạp xe lâu dài. Chạy trên các bề mặt mềm không bằng phẳng như cát cũng có thể gây viêm bao hoạt dịch ngồi. Nếu tình trạng viêm trở thành mạn tính, có thể dẫn đến vôi hóa.

2. Dấu hiệu và triệu chứng

Bệnh nhân thường than phiền về đau ở đáy mông khi duỗi chân có lực. Cơn đau khu trú tại vùng ụ ngồi, đôi khi lan ra cơ gân kheo và có thể kèm theo viêm gân đồng thời.

Bệnh nhân thường không thể nằm nghiêng về bên bị ảnh hưởng và có thể cảm thấy đau nhói khi duỗi hay gập hông, đặc biệt là khi mới thức dậy. Khám lâm sàng có thể thấy điểm đau chính xác trên ụ ngồi. Động tác nâng chân thụ động và duỗi chân có lực sẽ tái hiện lại cơn đau. Khi ngừng kháng lực đột ngột, cơn đau sẽ tăng rõ rệt.

3. Xét nghiệm

X-quang khớp háng có thể phát hiện vôi hóa bao hoạt dịch và các cấu trúc liên quan, phù hợp với tình trạng viêm mạn tính. Chụp cộng hưởng từ (MRI) được chỉ định khi nghi ngờ tổn thương đơn vị cơ-gân gân kheo. Kỹ thuật tiêm vừa có giá trị chẩn đoán vừa có tác dụng điều trị, và cũng được áp dụng để điều trị viêm gân cơ gân kheo.

Các xét nghiệm máu như công thức máu, tốc độ lắng máu và kháng thể kháng nhân được thực hiện nếu nghi ngờ bệnh lý mô liên kết. Chụp X-quang và xạ hình xương được chỉ định nếu có chấn thương hoặc nghi ngờ u.

4. Chẩn đoán phân biệt

Dù chẩn đoán viêm bao hoạt dịch ngồi thường khá rõ ràng, tình trạng này đôi khi bị nhầm lẫn với đau thần kinh tọa, bệnh lý khớp háng nguyên phát, gãy xương chậu do loãng xương, và viêm gân cơ gân kheo. Cần cân nhắc loại trừ các khối u ở khớp háng và vùng chậu.

5. Điều trị Ischiogluteal Bursitis

Điều trị ban đầu bao gồm thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs) hoặc thuốc ức chế COX-2 kết hợp với vật lý trị liệu. Chườm nóng hoặc lạnh tại chỗ cũng có thể có ích.

Cần tránh các hoạt động lặp lại có thể làm nặng thêm triệu chứng. Nếu không đáp ứng, tiêm hỗn hợp thuốc tê và corticosteroid tại bao hoạt dịch là lựa chọn tiếp theo hợp lý.

Kỹ thuật tiêm

• Bệnh nhân nằm nghiêng với bên bị ảnh hưởng hướng lên, chân bên bị ảnh hưởng gập ở đầu gối. Da vùng ụ ngồi được sát khuẩn sạch. Dùng ống tiêm chứa 4 mL bupivacain 0.25% không chất bảo quản và 40 mg methylprednisolon gắn vào kim tiêm 25-gauge dài 1.5 inch.
• Dùng tay mang găng vô trùng xác định ụ ngồi. Trước khi đưa kim vào, hướng dẫn bệnh nhân báo “Đó!” nếu cảm thấy dị cảm ở chi dưới – dấu hiệu cho thấy kim đã chạm vào dây thần kinh tọa. Nếu có dị cảm, rút kim ra và chuyển hướng vào trong hơn. Kim được đưa vào nhẹ nhàng qua da, mô dưới da, cơ và gân cho đến khi chạm vào xương ụ ngồi.
• Phải giữ kim ở đường giữa và không đưa sang bên ngoài để tránh làm tổn thương dây thần kinh tọa. Sau khi hút thử và đảm bảo không có dị cảm, tiêm nhẹ nhàng thuốc vào bao hoạt dịch.

Các phương pháp hỗ trợ khác

Sau vài ngày, có thể áp dụng chườm nóng tại chỗ và các bài tập kéo giãn nhẹ nhàng. Cần tránh các bài tập mạnh vì sẽ làm nặng thêm triệu chứng. Có thể sử dụng thuốc giảm đau đơn giản, NSAIDs, và thuốc giãn cơ như tizanidin kết hợp với kỹ thuật tiêm.

6. Biến chứng và lưu ý

Kỹ thuật tiêm này an toàn nếu được thực hiện đúng giải phẫu. Do vị trí gần dây thần kinh tọa, chỉ nên thực hiện bởi người có kinh nghiệm và hiểu rõ vùng này. Nhiều bệnh nhân có thể bị tăng đau tạm thời sau tiêm và cần được cảnh báo trước. Nếu bệnh nhân vẫn tiếp tục các hoạt động gây tổn thương ban đầu, việc cải thiện sẽ bị hạn chế.

7. Lưu ý lâm sàng

Để phân biệt viêm bao hoạt dịch ngồi với viêm gân cơ gân kheo, bác sĩ nên nhớ: viêm bao hoạt dịch ngồi gây đau chính xác tại điểm bao hoạt dịch, trong khi viêm gân thì đau lan tỏa hơn ở phần cơ và gân phía trên. Tuy nhiên, điều trị của cả hai tình trạng này là tương tự nhau và tiêm thuốc thường rất hiệu quả trong việc giảm đau.

Tài liệu tham khảo:

1. Hodnett PA, Shelly MJ, MacMahon PJ, et al: MR imaging of overuse injuries of the hip, Magn Reson Imaging Clin N Am 17(4):667–679, 2009.
2. Tibor LM, Sekiya JK: Differential diagnosis of pain around the hip joint, Arthroscopy 24(12):1407–1421, 2008.
3. Waldman SD: Injection technique for gluteal bursitis. In Pain review, Philadelphia, 2009, Saunders, pp 549–551.