Hội chứng cơ hình lê (Piriformis Syndrome) là tình trạng dây thần kinh tọa bị chèn ép bởi cơ hình lê, gây đau, tê và yếu cơ lan từ mông xuống chân, thường sau chấn thương hoặc vận động lặp lại. Chẩn đoán dựa vào thăm khám lâm sàng, MRI, điện cơ và phân biệt với bệnh lý rễ thần kinh thắt lưng hoặc khớp háng. Điều trị chủ yếu bằng thuốc chống viêm, vật lý trị liệu và tiêm corticosteroid, hiếm khi cần phẫu thuật.
1. Hội Chứng Lâm Sàng
Hội chứng cơ hình lê là một dạng bệnh lý chèn ép thần kinh, biểu hiện bằng đau, tê, cảm giác kim châm và yếu cơ ở khu vực phân bố của dây thần kinh tọa. Nguyên nhân là do cơ hình lê chèn ép dây thần kinh tọa khi nó đi qua khuyết hông lớn. Chức năng chính của cơ này là xoay ngoài xương đùi tại khớp háng, và nó được chi phối bởi đám rối thần kinh cùng. Khi xương đùi xoay trong, phần gân và thân cơ có thể nén vào dây thần kinh tọa; nếu tình trạng này kéo dài, sẽ dẫn đến chèn ép thần kinh.
Các triệu chứng thường khởi phát sau chấn thương trực tiếp vùng khớp cùng chậu hoặc mông. Đôi khi hội chứng là do vận động lặp lại của hông và chi dưới hoặc áp lực lặp đi lặp lại lên cơ hình lê và dây thần kinh tọa bên dưới.
2. Dấu Hiệu và Triệu Chứng
Triệu chứng ban đầu là đau dữ dội ở vùng mông, có thể lan xuống chi dưới và bàn chân. Người bệnh có thể thay đổi dáng đi, gây đau thêm ở vùng khớp cùng chậu, lưng và hông, làm phức tạp chẩn đoán. Thăm khám có thể thấy đau khi ấn vào khuyết hông lớn, cơ hình lê sưng, căng và nhạy cảm.
Dấu hiệu Tinel dương tính khi gõ lên dây thần kinh tọa dưới cơ hình lê. Test nâng chân thẳng dương tính cho thấy có chèn ép dây thần kinh tọa. Đau tăng khi cúi hoặc nâng người. Nếu không điều trị, có thể dẫn đến yếu và teo cơ ở vùng mông và chi dưới.
3. Cận Lâm Sàng
Điện cơ đồ (EMG) giúp phân biệt giữa bệnh lý rễ thần kinh thắt lưng và hội chứng cơ hình lê. Chụp X-quang lưng, hông và chậu cần thực hiện để loại trừ các bệnh lý xương tiềm ẩn.
Tùy theo biểu hiện lâm sàng, có thể cần xét nghiệm máu toàn bộ, axit uric, tốc độ lắng hồng cầu (ESR), kháng thể ANA.
MRI vùng lưng cần làm nếu nghi ngờ thoát vị đĩa đệm, hẹp ống sống hoặc u chèn ép. MRI hông có thể giúp xác định nguyên nhân chèn ép dây thần kinh tọa. Tiêm thuốc vào vùng gần dây thần kinh tọa ở mức cơ hình lê có giá trị cả chẩn đoán và điều trị.
4. Chẩn Đoán Phân Biệt
Hội chứng cơ hình lê thường bị chẩn đoán nhầm với bệnh lý rễ thần kinh thắt lưng hoặc bệnh lý khớp háng nguyên phát. X-quang và điện cơ giúp phân biệt.
Người bệnh bị bệnh lý rễ thần kinh thường có đau lưng kèm thay đổi phản xạ, vận động và cảm giác, trong khi bệnh nhân hội chứng cơ hình lê chỉ có đau lưng thứ phát và không thay đổi phản xạ.
Các thay đổi vận động và cảm giác của hội chứng cơ hình lê chỉ giới hạn ở vùng phân bố của dây thần kinh tọa dưới khuyết hông lớn. Hai bệnh lý có thể cùng tồn tại, gọi là hội chứng “double-crush”.
5. Điều Trị Hội Chứng Cơ Hình Lê
Điều trị ban đầu gồm thuốc chống viêm không steroid (NSAID) hoặc thuốc ức chế COX-2 và vật lý trị liệu như sóng cao tần, laser, siêu âm, điện xung, từ trường siêu dẫn… Có thể chườm nóng hoặc lạnh tại chỗ. Tránh các hoạt động lặp lại làm nặng thêm triệu chứng. Nếu ngủ nghiêng, nên đặt gối giữa hai chân.
Bài tập kéo giãn cơ hình lê (cơ tháp)
Vị trí ban đầu: Nằm dựa lưng, dùng một chiếc gối nhỏ hoặc sách để kê đầu. Cong chân trái và để mắt cá chân phải chéo qua đầu gối chân trái.
Thực hiện: Dùng 2 tay giữ chặt bắp đùi trái và kéo người về phía người. Giữ phần xương cụt ngay trên sàn, để hông thẳng. Kéo căng mông phải. Giữ trong 20-30 giây, kết hợp thở sâu. Thực hiện 2 đến 3 lần.
Lưu ý:
- Có thể sử dụng khăn thay thế nếu không thể dùng tay giữ đùi.
- Đừng để xương cụt trượt khỏi sàn.
- Giữ khung xương chậu thẳng
Với bệnh nhân bị tê bì rõ rệt, có thể dùng thêm gabapentin. Nếu không đáp ứng với các biện pháp trên, có thể tiêm thuốc tê và methylprednisolone vào vùng gần dây thần kinh tọa tại mức cơ hình lê. Hiếm khi cần phẫu thuật để giải phóng chèn ép.
6. Biến Chứng và Rủi Ro
Biến chứng chính của tiêm vào vùng dây thần kinh tọa là bầm tím và tụ máu. Do kỹ thuật tiêm có thể gây tê bì, có khả năng gây tổn thương thần kinh tọa. Để tránh điều này, kim phải được đưa vào chậm và lùi nhẹ ra xa dây thần kinh nếu cần.
7. Lưu Ý Lâm Sàng
Do bệnh nhân hội chứng cơ hình lê có thể thay đổi dáng đi, dẫn đến đau kèm vùng khớp cùng chậu, lưng và hông, cần thăm khám kỹ và làm xét nghiệm phù hợp để phân biệt đúng bệnh lý.
Tài liệu tham khảo:
- Filler AG: Piriformis and related entrapment syndromes: diagnosis and management, Neurosurg Clin N Am 19(4):609–622, 2008.
- Tibor LM, Sekiya JK: Differential diagnosis of pain around the hip joint, Arthroscopy 24(12):1407–1421, 2008.
- Tiel RL: Piriformis and related entrapment syndromes: myth and fallacy, Neurosurg Clin N Am 19(4):623–627, 2008.
- Waldman SD: Injection technique for piriformis syndrome. In Pain review, Philadelphia, 2009, Saunders, pp 558–559.
- Waldman SD: Piriformis syndrome. In Pain review, Philadelphia, 2009, Saunders, p 310.
